Verslag: Ode aan Fatima Mernissi door El Hizjra

Verslag: Ode aan Fatima Mernissi door El Hizjra

Op zondag 30 november was het tien jaar geleden dat de iconische Fatima Mernissi overleed. Mernissi was socioloog, islamitisch-feminist, en schrijver van meer dan vijftien boeken. Haar werk blijft inspiratievol op het gebied van gender, islam, en interculturele dialoog. Om haar werk en leven te eren kwamen het el Hizjra netwerk bij elkaar in het clubgebouw van El Hizjra in Amsterdam, deze hommage was een onderdeel van het El Hizjra festival 2025. Na een inspirerend openingswoord van de directeur van El Hizjra, Mohamed Mahdi, werd het gesprek verder geleid door Maya Reus.

Fatima Mernissi
Geboren in 1940 in Fez, Marokko, groeide Mernissi op in de traditionele harem van haar oma. Over deze ervaringen schreef ze later in haar memoires Het verboden dakterras. Na haar studie aan de Sorbonne in Parijs voltooide ze een PhD aan Brandeis University in de Verenigde Staten, waarna ze een succesvolle academische carrière opbouwde als socioloog. De situatie van de vrouw verbeteren was een van haar centrale principes

Fatema, la sultane inoubliable
“Mernissi leefde tussen haar boeken en haar vrienden,” zei Mohamed Tazi, neef van Mernissi en filmmaker van Fatema, la sultane inoubliable (Fatima, de onvergetelijke sultana). Met het kijken van deze intieme biopic begonnen we de middag. We zagen inderdaad Mernissi veel in de boeken en met vrienden, maar ook in zorgzame discussies met vreemden en aanmoedigende interacties met vrouwen.

De naam van de film is ontleend aan Mernissi’s boek, Sultanes oubliées: femmes chefs d’Etat en Islam, een historisch overzicht van (vergeten) vrouwelijke heersers in de islamitische wereld. Mernissi schreef over de onderdrukte positie van de vrouw, zowel in de Arabische of islamitische wereld als de westerse, maar ook dat vrouw én islamitisch zijn je niet hoeft te beperken. Zo had ze bijvoorbeeld ook de toon gezet voor feministische interpretaties van de islam, die, zoals de film liet zien, zowel weerklank als weerstand ontmoetten.

De film liet ook zien hoe Mernissi vrouwen in haar omgeving concreet hielp bij hun emancipatie. Zo moedigde ze een tapijtwever aan om haar werk rechtstreeks te verkopen in plaats van via haar man, en werd ze zelf haar eerste klant. Bij haar onderzoek in rurale gebieden was ze nooit betuttelend en respecteerde ze altijd de agency van vrouwen.

Een intersectioneel feminist avant-la-lettre
Na een korte pauze volgde een gesprek met twee bijzondere gasten. Ieme van der Poel, emerita hoogleraar Franse taal en letterkunde, kwam via haar onderzoek naar het werk van Marokkaanse en Noord-Afrikaanse schrijvers in diaspora in aanraking met Mernissi, die een groot deel van haar oeuvre in het Frans schreef. Online sloot Kaouthar Darmoni aan, gender studies academicus die ook godinnentrainingen geeft. Kaouthar voltooide haar PhD over Mernissi aan het Sorbonne, waar Mernissi zelf ook gestudeerd had, met Ieme in de commissie.

Toen Kaouthar voor het eerst Mernissi las, was dat een openbaring. Ze liet zien dat je zowel islamitisch of Arabisch kunt zijn als feminist, iets waar binnen klassiek ‘wit’ feminisme vaak geen ruimte voor was. Ieme en Kaouthar waren het met elkaar eens: Mernissi vulde blinde vlekken in van denkers als Simone de Beauvoir, die zich vooral op gepriviligeerde Franse vrouwen richtte. Kaouthar noemt Mernissi daarom een ‘intersectioneel feminist avant-la-lettre’.

Ik schep mijn eigen magie
Dat komt bijvoorbeeld naar voren in hoe Mernissi over schoonheid dacht. Ieme las een passage voor uit Het verboden dakterras over hoe Mernissi’s vader haar moeder een flesje Chanel 5 probeert aan te smeren. Wanneer haar moeder er achter komt dat dit vervaardigd is door mannen in laboratoria, zegt ze:

“Als mannen me nu ook nog gaan beroven van het enige waar ik nog de macht over heb — mijn eigen cosmetica — dan zijn zij de baas over mijn schoonheid. Zoiets zal ik nooit tolereren. Ik schep mijn eigen magie, en ik geef mijn henna niet prijs.”

Deze observatie raakt de kern van haar kritiek op westerse schoonheidsnormen en de ‘male gaze’: het idee dat vrouwen zich moeten schikken naar de mannelijke blik en jong en dun moeten blijven. Mernissi schepte haar eigen magie, te zien was in de film met haar prachtige kleurrijke outfits. Haar eigen vrijheden uithouwen deed ze sowieso. Zoals Kaouthar opmerkte: “Mernissi deed niet aan sport, behalve buikdansen.” Het feit dat ze zowel professor was als buikdanste illustreert haar weigering om zich in hokjes te laten plaatsen.

Conversations between civilisations
Centraal in Mernissi’s denken stond het verzet tegen het idee van een ‘clash of civilisations’, zoals geformuleerd door Samuel Huntington. Waar Huntington de onverenigbaarheid van verschillende beschavingen ziet, benadrukte Mernissi juist de mogelijkheid van ‘conversations tussen civilisations’. Bijvoorbeeld: westerse en islamitische maatschappijen kunnen van elkaar leren en elkaar verrijken.

De vraag bleef hangen: wat is Mernissi’s relevantie vandaag de dag? Hoewel veel mensen haar kennen, voornamelijk binnen Marokkaanse en Franse gemeenschappen, verdient haar werk een breder publiek. In een toenemend polariserend Nederland is haar verbindende blik actueler dan ooit.